Wat betekent de uitspraak over de bewaarplicht?
De 'bewaarplicht' is definitief van tafel. De rechtbank heeft in een kort geding besloten dat het grootschalig opslaan van telecom- en internetgegevens tegen de wet is. Hoe zat dat ook alweer? En wat gaat er nu gebeuren? We leggen de hele situatie voor je uit in 6 stappen.
1. Wat is de bewaarplicht?
Providers (waar je abonnement loopt) als Vodafone, KPN en T-Mobile, verzamelen gegevens over je belgedrag. Zo kunnen ze zien met wie je belt en voor hoelang. Ook is te zien vanaf welke locatie dat gedaan wordt. Naast het belverkeer werd ook bepaald internetverkeer opgeslagen, zoals met wie je allemaal mailt. Dat heet meta-data.
Zulke meta-data kan veel over een persoon vertellen. Bel je bijvoorbeeld eerst met een huisarts en daarna met een oncoloog, dan kun je daar bepaalde conclusies uit trekken. De overheid vindt die informatie ook erg prettig, want dat zou de politie helpen bij het opsporen van criminelen.
De overheid stelde daarom in 2009 een wet op waarin de providers werden verplicht alle meta-data van alle Nederlandse klanten te bewaren. Voor bel- en sms-gegevens moest dat een jaar, voor internetgegevens een half jaar.
2. Waarom is dat een probleem?
Je kunt je wel voorstellen dat de bewaarplicht niet prettig is voor Nederlandse burgers. Door alle informatie van iedereen bij voorbaat al op te slaan, lijkt het wel alsof iedere burger potentieel verdacht is. Ook als je niks verkeerd doet, willen de opsporingsdiensten weten waar je was en met wie je contact hebt. Veel mensen vonden dat te ver gaan.
3. Wat zei de Europese rechter hierover?
In Europa werden dan ook diverse rechtszaken aangespannen tegen de bewaarplicht. Providers, overheden en actiegroepen gingen steeds tegen uitspraken in hoger beroep, tot uiteindelijk een zaak voor het Europees Hof van Justitie kwam. Dat is het hoogst mogelijk gerechtelijke orgaan, dat alleen over serieuze grondwettelijke kwesties gaat. Al in april 2014 concludeerde het Europees Hof dat de bewaarplicht tegen de grondrechten van burgers in ging. Het zou namelijk 'een te grote inbreuk op de persoonlijke levenssfeer' zijn.
Die uitspraak betekende feitelijk dat ook in Nederland de bewaarplicht onwettig was. Onze Nederlandse wet stond immers haaks op de Europese uitspraak - en de Europese wet telt daarbij zwaarder dan de Nederlandse.
De Nederlandse overheid bleef echter achter de bewaarplicht staan. Een meerderheid van de Tweede Kamer, met voorop minister Opstelten en staatssecretaris Teeven, vonden het nog steeds nodig de bewaarplicht te handhaven. Er zou namelijk een hoop misdaad mee worden opgelost - al was het niet duidelijk om hoeveel misdaden dat ging.
4. Welke rechtszaak werd er in Nederland gevoerd?
Toen het duidelijk werd dat Nederland de bewaarplicht bleef handhaven, begonnen providers te morren. Ze wilden namelijk graag stoppen met het opslaan van gegevens. Dat was immers een grote privacyschending voor hun klanten - en het kost een hoop geld. Volgens de Europese uitspraak zouden ze mogen stoppen, maar volgens de Nederlandse wet niet.
Stichting Privacy First besloot toen een kort geding aan te spannen tegen de Nederlandse staat. Dat deed de stichting samen met internetprovider BIT en de Nederlandse Vereniging van Journalisten. Zij wilden dat de overheid de bewaarplicht niet meer zou moeten handhaven.
5. Wat zegt de uitspraak nu?
De rechter vindt dat de grootschalige opslag van zulke persoonlijke gegevens de privacy van burgers schendt. Het is zo dat de bestrijding van criminaliteit hiermee wel klappen oploopt, erkent de rechter. Dat weegt echter niet op tegen het opslaan van zo veel gegevens. Bovendien, zegt de rechtbank, is er niet genoeg toezicht op misbruik. Er is niemand die onafhankelijk kan controleren of de politie wel op de juiste manier gegevens opvraagt. Ook kan niet worden gecontroleerd of dat puur en alleen gebeurt om criminaliteit te bestrijden.
6. Wat betekent dit in de praktijk?
De providers hoeven nu niet meer verplicht al deze gegevens op te slaan. Of ze daar per direct mee stoppen of dat ze eerst een eventueel hoger beroep afwachten, moet nog blijken. De providers hebben geen van allen nog een reactie gegeven op de uitspraak - die komt later vanmiddag. Ook de overheid komt dan met een reactie.
Overigens zullen providers niet alle informatie verwijderen. Zo is het nog steeds nodig om bij te houden wie met wie belt, en hoe lang. Dat is nodig om facturen voor klanten te maken. De politie kan daaruit nog steeds gegevens opvragen - maar alleen met een gerechtelijk bevel.
Het is niet bekend of de overheid in hoger beroep gaat tegen de uitspraak. De wet was het geesteskind van Minister van Veiligheid & Justitie, Ivo Opstelten. En die is nu weg. Het is dus maar de vraag of het ministerie nog de moeite wil doen om tegen zo'n uitspraak in te gaan. Als het dat wel doet, zullen de providers in ieder geval tot de uitspraak in het hoger beroep geen gegevens meer opslaan.